Podstawowe założenia normy ISO 42001:23
ISO/IEC 42001, to pierwsza na świecie międzynarodowa norma określająca wymagania dla systemu zarządzania sztuczną inteligencją (Artificial Intelligence Management System, w skrócie AIMS). Została opublikowana w grudniu 2023 r. przez ISO (Międzynarodową Organizację Normalizacyjną) i IEC (Międzynarodową Komisję Elektrotechniczną), co stanowiło istotne wydarzenie dla organizacji, które rozwijają, wdrażają lub stosują rozwiązania oparte na AI. Norma precyzuje wymagania dotyczące ustanowienia, wdrożenia, utrzymania i ciągłego doskonalenia systemu zarządzania AI w kontekście danej organizacji. Adresowana jest do każdej organizacji dostarczającej lub wykorzystującej produkty bądź usługi oparte na AI, pomaga im rozwijać i używać sztucznej inteligencji w odpowiedzialny sposób, realizując własne cele biznesowe oraz spełniając obowiązujące wymagania regulacyjne i oczekiwania interesariuszy.
Norma ISO 42001 została zaprojektowana jako uniwersalne i elastyczne narzędzie, które można wdrożyć w organizacjach niezależnie od ich wielkości, branży czy poziomu zaawansowania technologicznego, zatem może objąć każdy podmiot, od startupu i firm z sektora MŚP po duże korporacje. Skierowana jest zarówno do podmiotów opracowujących własne systemy sztucznej inteligencji, jak i tych, które korzystają z gotowych rozwiązań AI dostępnych na rynku. Struktura normy opiera się na tzw. High-Level Structure, czyli wspólnej strukturze dla standardów ISO dotyczących systemów zarządzania Dzięki temu wymagania ISO 42001 łatwo zintegrować z innymi normami, takimi jak ISO 9001 (zarządzanie jakością), ISO/IEC 27001 (zarządzanie bezpieczeństwem informacji) czy ISO/IEC 27701 (zarządzanie prywatnością). Organizacje posiadające już certyfikowane systemy zarządzania mogą wdrożyć AIMS jako część zintegrowanego podejścia, korzystając ze wspólnych elementów i procesów.
Zakres merytoryczny normy obejmuje kluczowe zagadnienia specyficzne dla AI. W szczególności ISO 42001 kładzie nacisk na identyfikację i ocenę ryzyk oraz szans związanych z AI, ocenę wpływu systemów AI na osoby, grupy społeczne i otoczenie, zarządzanie pełnym cyklem życia systemów AI, od fazy projektowania i planowania w tym zrozumienie organizacji i jej kontekstu, przez wdrożenie i eksploatację. Ponadto norma uwzględnia zapewnienie jakości danych, przejrzystości algorytmów i odpowiedniego nadzoru nad AI, kontrolę dostawców i partnerów technologicznych oraz szczególny wymóg dokumentowania i audytowalności działania systemów AI. Wspomnianym już istotnym elementem normy jest obowiązek przeprowadzania oceny skutków systemu AI na ludzi i społeczeństwo oraz uwzględniania jej wyników w ocenie ryzyka. Taka ocena powinna uwzględniać konkretny kontekst techniczny i społeczny, w którym system AI jest wdrażany jak również obowiązujące prawo.
Wdrażając wymagania ISO 42001, organizacja może wykazać należytą staranność w obchodzeniu się ze sztuczną inteligencją. Spełnienie normy generuje dowody odpowiedzialności i rozliczalności w zakresie roli organizacji wobec AI, dowody te mogą posłużyć do samooceny, oceny przez interesariuszy lub niezależnej weryfikacji (np. certyfikacji) zgodności z normą. Innymi słowy, ISO 42001 nie zastępuje przepisów prawa, ale stanowi praktyczne narzędzie ułatwiające organizacji wykazanie, że odpowiedzialnie zarządza AI zgodnie wymogami prawa oraz najlepszymi praktykami.
Wartości i korzyści z wdrożenia ISO/IEC 42001
Wdrożenie systemu zarządzania AI wg ISO 42001 przekłada się na szereg konkretnych korzyści biznesowych. Poniżej przedstawiam najważniejsze wartości dodane jakie firmy mogą uzyskać dzięki spełnieniu wymagań normy:
- skuteczne zarządzanie ryzykiem AI – norma zapewnia ustrukturyzowane podejście do identyfikacji, oceny i minimalizacji ryzyk związanych z użyciem AI. Regularne analizy ryzyka i zdefiniowane kryteria akceptacji ryzyka pozwalają organizacji zapobiegać incydentom (np. błędnym decyzjom AI, naruszeniom prywatności) oraz wykorzystywać szanse związane z AI w kontrolowany sposób. Dzięki ISO 42001 zarządzanie ryzykiem AI zostaje włączone w ogólny system zarządzania firmą, co zwiększa przewidywalność i stabilność wdrożeń AI.
- wzrost zaufania – certyfikowany system zarządzania AI buduje wiarygodność organizacji w oczach klientów, inwestorów, partnerów i regulatorów. Spełnienie międzynarodowego standardu potwierdza, że firma poważnie traktuje kwestie etyki i bezpieczeństwa AI. Niezależna ocena zgodności z ISO 42001 działa jak znak jakości, zwiększając zaufanie do produktów i usług opartych na AI.
- zgodność z regulacjami i wymaganiami prawnymi – ISO 4200 wspiera organizacje w spełnianiu obowiązujących przepisów dotyczących sztucznej inteligencji takich jak AI Act. Choć AI Act jest bardziej szczegółowy i precyzyjny pod względem wymagań prawnych, norma ISO 42001 w wielu obszarach pokrywa się z jego głównymi założeniami. Co ważne, sama norma ISO 42001 wymaga, aby organizacja działała zgodnie z obowiązującym prawem, a jednym z kluczowych aktów prawnych w tym zakresie staje się właśnie AI Act. Wdrożenie normy może zatem stanowić narzędzie wspierające wypełnienie wymogów prawnych oraz ułatwiać przygotowanie do audytów i kontroli ze strony regulatorów.
- przewaga konkurencyjna i reputacja marki – certyfikat ISO 42001 może stać się elementem strategii biznesowej, pomagając wyróżnić się na rynku. Organizacje wdrażające tę normę sygnalizują, że są liderami odpowiedzialnego wykorzystania AI i wyznaczają branżowe standardy. Dla wielu firm zgodność z ISO 42001, to nie tylko kwestia spełnienia wymogów, ale też sposób na budowanie przewagi konkurencyjnej, wzmacnia reputację marki jako innowacyjnej, a zarazem dbającej o bezpieczeństwo i etykę. Może to ułatwiać ekspansję na nowe rynki i współpracę z wymagającymi klientami, dla których wysokie standardy AI są warunkiem podjęcia współpracy.
- ułatwienie i przyspieszenie innowacji – choć wdrożenie norm i procesów kojarzy się czasem z biurokracją, ISO 42001 w rzeczywistości sprzyja odpowiedzialnym innowacjom. Ustanowienie jasnych mechanizmów nadzoru nad AI pozwala eksperymentować w wyznaczonych ramach bezpieczeństwa, bez obaw o niekontrolowane ryzyka. Ponadto kultura ciągłego doskonalenia, wymagana przez normę, sprzyja poszukiwaniu ulepszeń i nowych rozwiązań technologicznych w obszarze AI, co przekłada się na szybszy rozwój innowacji.
Proces certyfikacji systemu zarządzania AI według ISO/IEC 42001
Uzyskanie certyfikatu ISO/IEC 42001 potwierdza, że organizacja skutecznie wdrożyła wymagania normy i utrzymuje system zarządzania AI zgodny z najlepszymi praktykami. Proces certyfikacji przebiega analogicznie do innych standardów ISO. Obejmuje on kilka etapów od przygotowań wewnętrznych, poprzez audyty niezależnej jednostki certyfikującej, aż po nadzór po uzyskaniu certyfikatu.
Na początku organizacja musi wdrożyć system zarządzania AI zgodny z wymaganiami normy. Oznacza to przeprowadzenie analizy luk (gap analysis) i wprowadzenie niezbędnych polityk, procedur oraz zabezpieczeń. Tworzone są m.in. polityka AI, proces zarządzania ryzykiem AI, reguły zarządzania danymi i mechanizmy nadzoru nad algorytmami. Ważnym elementem jest opracowanie wymaganej dokumentacji, ponieważ norma wymaga udokumentowania zakresu systemu, celów AI, kryteriów ryzyka, wyników ocen wpływu itp. Przed właściwą certyfikacją zwykle przeprowadza się audyt wewnętrzny oraz przegląd zarządzania, aby upewnić się, że system funkcjonuje zgodnie z założeniami. Takie wewnętrzne sprawdzenie pozwala skorygować ewentualne braki przed audytem zewnętrznym.
Formalna certyfikacja odbywa się za pośrednictwem niezależnej, akredytowanej jednostki certyfikującej. Proces rozpoczyna się od szczegółowej analizy dokumentacji systemu zarządzania AI, którą przygotowała organizacja. Audytor sprawdza, czy przyjęte polityki, procedury i zapisy są zgodne z wymaganiami normy oraz czy firma prawidłowo rozumie jej założenia i potrafi je zastosować w swoim kontekście biznesowym. Podczas wstępnych rozmów i przeglądu dokumentów identyfikowane są ewentualne braki lub obszary wymagające dopracowania.
Kolejnym krokiem jest praktyczna ocena działania systemu zarządzania AI. Audytor weryfikuje, czy wdrożone rozwiązania funkcjonują skutecznie w codziennej działalności organizacji. Obejmuje to m.in. przegląd procedur na miejscu, rozmowy z zespołami odpowiedzialnymi za AI, analizę sposobu zarządzania ryzykiem oraz sprawdzenie zgodności działań z udokumentowanymi założeniami – w tym np. rejestrów incydentów, ocen wpływu czy wyników przeglądów nadzorczych.
Jeśli audyt wykaże zgodność z normą i brak niezgodności, jednostka certyfikująca wydaje oficjalny certyfikat ISO/IEC 42001, który potwierdza, że system zarządzania AI działa w sposób odpowiedzialny, bezpieczny i zgodny z międzynarodowym standardem.
Uzyskanie certyfikatu to początek ciągłego doskonalenia. Po uzyskaniu certyfikatu, organizacja wchodzi w cykl nadzoru. Skuteczność systemu zarządzania musi być zapewniona poprzez regularne wizyty nadzorujące. Certyfikacja wspiera kulturę ciągłego doskonalenia co jest niezbędne, biorąc pod uwagę szybką ewolucję systemów AI.
Ciekawostką jest, że pierwszym na świecie podmiotem, który uzyskał certyfikację ISO/IEC 42001, była AI Clearing – firma technologiczna z Polski, specjalizująca się w automatyzacji nadzoru nad dużymi projektami infrastrukturalnymi z wykorzystaniem sztucznej inteligencji. Certyfikacja potwierdza, że organizacja wdrożyła najwyższe standardy zarządzania jakością, etyką i nadzorem nad systemami AI, w tym przejrzystość algorytmów, zarządzanie ryzykiem oraz zgodność działań AI z celami biznesowymi.
Podsumowanie
Norma ISO/IEC 42001:2023 wprowadza do świata sztucznej inteligencji sprawdzone podejścia znane z innych systemów zarządzania nakłada ramy organizacyjne, wymaga polityk, procesów, oceny ryzyka, monitorowania i ciągłego doskonalenia. Dla przedsiębiorców oznacza to możliwość ujarzmienia potencjału AI w sposób bezpieczny, etyczny i zgodny z prawem. W świecie, w którym zaufanie do sztucznej inteligencji staje się równie ważne jak jej możliwości, norma ISO/IEC 42001 daje firmom konkretne wskazówki jak odpowiedzialnie projektować, wdrażać i wykorzystywać AI. To praktyczna mapa drogowa, która pomaga rozwijać technologię w sposób bezpieczny, zgodny z wartościami i regulacjami, tak by wspierała rozwój biznesu, budowała zaufanie i wzmacniała pozycję firmy.
Jako certyfikowany audytor wewnętrzny normy ISO/IEC 42001 wspieram firmy w budowaniu bezpiecznych, etycznych i zgodnych z prawem systemów AI. Pomagam organizacjom zrozumieć wymagania normy, uporządkować procesy, zarządzać ryzykiem i przygotować się do certyfikacji, niezależnie od branży i skali działalności. Konsultacje są dobrą okazją, aby porozmawiać o tym, jakie konkretne kroki musi podjąć organizacja przed rozpoczęciem procesu certyfikacyjnego oraz jak odpowiednio zaplanować wdrożenie systemu zarządzania AI.
Przy tej okazji przypominam, że członkowie Zachodniej Izby Gospodarczej – Pracodawcy i Przedsiębiorcy mogą skorzystać z bezpłatnych konsultacji z wszystkimi ekspertami. Wystarczy skontaktować się z biurem ZIG i umówić dogodny termin. Zapraszamy!
